Charakterystyka ogólna
Najdalej na zachód wysuniętą częścią Roztocza jest Roztocze Zachodnie, ciągnące się od Kraśnika po Szczebrzeszyn i Zwierzyniec. Najbardziej charakterystyczną cechą krajobrazu tej części Roztocza jest pokrywająca wzgórza gruba warstwa lessowa, w której wytworzyły się liczne rozgałęziające się suche wąwozy, tworzące całe systemy, o długości wielu kilometrów i głębokości przekraczającej 20 m. Ze względu na dobre gleby lessowe jest to obszar niemal zupełnie pozbawiony lasów, spotykanych jedynie na wierzchołkach niektórych wzgórz i stromych zboczach wąwozów. Najbardziej efektowne i malownicze sieci wąwozów występują między Batorzem a Turobinem oraz w tzw. „Piekiełku”, pomiędzy Szczebrzeszynem a Zwierzyńcem, gdzie liczne głębokie wąwozy o zboczach porośniętych kolczastymi krzewami i roślinnością stepową tworzą jedyny w swoim rodzaju „krajobraz podolski”. Ten fragment Roztocza objęty jest ochroną jako Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy.
Przy północnej krawędzi Roztocza Zachodniego leży niewielka wieś Czernięcin, położona nad rzeką Por. Przez blisko 30 lat, aż do swej śmierci mieszkał tu jeden z najwybitniejszych poetów polskich epoki Odrodzenia Szymon Szymonowic. Wywodził się z rodziny mieszczańskiej. Po studiach na Akademii Krakowskiej wyjechał na kilkuletnie studia za granicą, gdzie zgłębiał m.in. filologię klasyczną i medycynę. Po powrocie do kraju zbliżył się z kanclerzem Janem Zamoyskim, który w 1590 r. nobilitował go i mianował „poetą królewskim”. Na prośbę Zamoyskiego Szymonowic ściągnął do Akademii Zamojskiej grono znakomitych profesorów z kraju i zagranicy, zapewniając w ten sposób wysoki poziom nauczania. Sam również był wykładowcą uczelni oraz jej nadzorcą od strony organizacyjnej i programowej, faktycznie pełnił więc funkcję jej rektora.
Po przeciwnej stronie wału Roztocza Zachodniego, u jego południowego podnóża, na skraju rozległego kompleksu Lasów Janowskich leży miasteczko Frampol, które można by nazwać przez analogię do Zamościa „miastem idealnym w miniaturze”. Zachował się tu bowiem wyjątkowo interesujący i unikatowy w skali kraju renesansowy układ dawnej osady miejskiej rozplanowanej na regularnym kwadracie. Z dużego kwadratowego rynku wybiega promieniście osiem ulic, po cztery ze środków pierzei i z narożników. Układ uzupełniają kolejne ciągi ulic równoległych do pierzei rynku, tworzące kwadraty o coraz większym boku i spinające ulice promieniste. Działki najmniejsze, położone przy rynku, przeznaczone były na obiekty handlowe, a następne, równoległe do boków rynku ciągi uliczne tworzyły zagrody tkackie, tkactwo bowiem było tradycyjnym zajęciem mieszkańców Frampola. Peryferia osady tworzyły charakterystyczne ulice stodolne. Frampol był miasteczkiem całkowicie drewnianym. Podcieniowa zabudowa frampolskiego rynku została zniszczona podczas II wojny światowej. Wiele drewnianych domów zastąpiły dziś nie najpiękniejsze „murowańce”. Oryginalny układ przestrzenny miasteczka jest jednak ciągle doskonale czytelny. Przy bocznych uliczkach ciągle stoją jeszcze ustawione szczytami do drogi domy tkaczy z dużymi oknami, a na peryferiach, tak jak przed laty, spotkamy ciągi drewnianych stodół.
Jedną z najbardziej znanych miejscowości na Roztoczu Zachodnim jest Radecznica. U podnóża roztoczańskiego wzniesienia zwanego Łysą Górą biją tu silne źródła, mające według miejscowej tradycji moc uzdrawiającą, jako że poświęcić je miał sam św. Antoni, który cudownie objawił się w ich pobliżu. Święty ten jest patronem barokowego kościoła i klasztoru bernardynów, wznoszących się w malowniczym otoczeniu starych drzew na Łysej Górze. Jest to jedno z najważniejszych sanktuariów i miejsc pielgrzymkowych na Roztoczu. Kult św. Antoniego jest w Radecznicy ciągle bardzo żywy, a odpust w dniu świętego rokrocznie gromadzi tu tysięczne rzesze pielgrzymów.
Niedaleko Radecznicy leży wieś Sąsiadka, w której na wysokim brzegu rzeki Por znajduje się grodzisko, zwane przez miejscową ludność „Okopem”. W XI-XIII w. istniał w tym miejscu jeden ze słynnych Grodów Czerwieńskich, które były przedmiotem rywalizacji pomiędzy piastowską Polską a Rusią. Gród ten znany jest z ruskich latopisów jako Sutjesk, a jego ludność zajmowała się wytopem i obróbką żelaza. Sutjesk, podobnie jak i inne Grody Czerwieńskie uległ zniszczeniu podczas wielkiego najazdu Mongołów w 1240/1241 r.
Bez wątpienia najciekawszą miejscowością na Roztoczu Zachodnim jest miasteczko Szczebrzeszyn, położone nad Wieprzem, płynącym tu szeroką doliną oddzielającą Roztocze Zachodnie od Środkowego. Nazwa miejscowości jest powszechnie znana z utrwalonego w wierszu Brzechwy trudnego dla cudzoziemców powiedzenia o chrząszczu, który „brzmi w trzcinie”. Trafia tu jednak niewielu turystów, a szkoda, bo to zapomniane miasteczko położone w bezpośrednim sąsiedztwie labiryntu jarów „Piekiełka”, zaczynającym się tuż za ostatnimi zabudowaniami, zachowało liczne zabytki będące świadectwem bogatej historii i dawnej różnorodności kulturowej Roztocza. Znajdują się tu bowiem ruiny XIV-wiecznego zamku z podziemiami, dwa kościoły, cerkiew pounicka, barokowa synagoga oraz najstarszy w regionie XVI-wieczny cmentarz żydowski. Uroku miasteczku dodają liczne niskie kamieniczki z XVIII i XIX w. Jest tu też zespół Liceum Szczebrzeszyńskiego, który po zamknięciu Akademii Zamojskiej w 1784 r. mieścił kontynuujące jej tradycje szkoły zamojskie, przeniesione tu przez ówczesnego ordynata Stanisława Zamoyskiego.
W miejscowości Klemensów, stanowiącej obecnie dzielnicę Szczebrzeszyna zachował się duży późnobarokowy pałac Zamoyskich. Rezydencja została wzniesiona w latach 1744-46 przez VII ordynata Tomasza Zamoyskiego jako uzdrowisko dla chorego syna Klemensa, od którego imienia nadano też nazwę miejscowości. W 1831 r., po pozbawieniu przez rząd carski ówczesnego XII ordynata, Stanisława Kostki Zamoyskiego praw do Zamościa za oddanie twierdzy polskiemu rządowi powstańczemu, Klemensów został główną siedzibą ordynatów zamojskich i pozostawał nią aż do II wojny światowej. Zachowany pałac wraz z zespołem zabudowań gospodarczych otacza wspaniały park, jeden z największych w Polsce, liczący ponad 140 ha.
(Źródło: Rąkowski Grzegorz, Lipiec Wiesław: „Roztocze". Wydawnictwo VOYAGER, Warszawa 1997.)
Opracowanie: Paweł Rydzewski - www.roztocze.horyniec.net
