Roztocze Zachodnie - Kraśnik
Charakterystyka ogólna
Kraśnik – miasto położone nad rzeką Wyżnicą na wys. ok. 220 m n.p.m. na skraju Roztocza Zachodniego, na terenie Wzniesień Urzędowskich (Wyżyna Lubelska), przy dawnym szlaku prowadzącym ze Śląska i Gór Świętokrzyskich do Włodzimierza i Kijowa.
W II poł. XIV w. miasto należało do Gorajskich. W 1377 r. król Ludwik Węgierski potwierdził własność i nadał Kraśnikowi prawo niemieckie (średzkie) w miejsce polskiego. W 1403 r. istniał tu kościół parafialny św. Pawła. Przed 1410 r. jako posag Anny z Goraja, miasto przeszło w ręce Tęczyńskich. To oni doprowadzili je do rozkwitu. Od 1558 r. właścicielami miasta byli książęta Olelkiewicze – Słuccy, a później Radziwiłłowie. W 1604 r. miasto kupił hetman wielki koronny Jan Zamoyski i włączył je do Ordynacji Zamojskiej, w skład której wchodziło do 1866 r.
Ciekawą – i rzadką jak na owe czasy – inwestycję rozpoczęto około 1560 r. Była to budowa wodociągu, uruchomionego w 1590 r. Zaopatrywał on w wodę zamek i miasto. Wodę pobierano z Wyżnicy. Niestety, późniejszy okres wojen doprowadził do zniszczenia wodociągu.
Kraśnik wielokrotnie niszczyły pożary, z których największy wzniecili Szwedzi w 1657 r. Wielki ogień palił się także w 1746 r., w 1813 r. spłonęło trzy czwarte zabudowy i ratusz, w 1861 r. drewniane podcieniowe domy wokół rynku, odbudowane po poprzednim pożarze.
Od XIV w. miasto otoczone było wałami. Na ich miejscu ok. 1465 r. z inicjatywy kasztelana krakowskiego Jana Tęczyńskiego, powstały ceglano – kamienne mury obronne z dwiema bramami: Lubelską i Sandomierską. Rozebrano je w II poł. XIX w. Dodatkowymi punktami obrony były: kościół otoczony wysokim murem i zamek. Ten ostatni powstał już w XIV w. na płn. – zach. od miasta, na górze otoczonej mokradłami. Była to czworoboczna budowla z kamienia i drewna. Na jego dziedzińcu stała kaplica Matki Bożej Loretańskiej. Już w 1646 r. zamek chylił się ku upadkowi, a. został doszczętnie zniszczony przez Szwedów. Jego pozostałości rozebrano w I poł. XVIII w.
W 1914 i 1915 r. w okolicach miasta miały miejsce ciężkie walki austriacko – rosyjskie. Do poprawy zaopatrzenia frontu zbudowana linię kolejową Lublin – Rozwadów, którą oddano do użytku 31 XII 1914 r. W latach 1937 – 1938, w ramach tworzenia Centralnego Okręgu Przemysłowego, wzniesiono na płn. od miasta w lesie (Budzyń) zakład zbrojeniowy. Miał on wytwarzać amunicję artyleryjską, ruszyła jednak tylko produkcja zapalników. Zakład przejęli Niemcy, produkowano tu części do samolotu Heinkel. W 1942 r. utworzono w Budzyniu obóz koncentracyjny. Zginęło w nim 8 tys. ludzi.
(Źródło: Pawłowski Artur: Roztocze Przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Piastów 2011).