Katedra - Kaplice
Kaplica p.w. Matki Boskiej Łaskawej
Kaplicę konsekrowano w 1637 r. pod wezwaniem św. Kazimierza. Kilkanaście lat później w ołtarzu umieszczony został znakomity obraz Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Odtąd obok wezwania św. Kazimierza dodatkowo podawano najczęściej: „inaczej Zwiastowania NMP", względnie „gdzie teraz jest Zwiastowanie NMP".
Z czasem niewielki ołtarzyk p.w. św. Kazimierza umieszczono w kaplicy Zamoyskich. Po 1727 r., nadal znajdujący się „w bardzo skromnej budowy ołtarzu" wspaniały obraz przeniesiony został do innej kaplicy, tę natomiast poświęcono św. Janowi Nepomucenowi. Jeszcze raz kaplica zmieniła wezwanie na pocz. XIX w.
Powstał nowy, późnorenesansowy ołtarz o charakterystycznie wysuniętych środkowych kolumnach, zwieńczonych wolutowymi przyczółkami. 19 lutego 1803 r. umieszczono w nim niewielki, malowany na desce obraz Matki Boskiej Opieki. Cieszył się on od poł. XIII w. specjalnym kultem wiernych. Według legendy obraz namalował na drzwiach ratuszowego więzienia niesłusznie skazany, prosząc Najświętszą Pannę o ulgę w cierpieniach i wykazanie niewinności. W następstwie modlitw został on cudownie wyzwolony z kajdan. Wycięty z drzwi obraz zawieszono wtenczas na ścianie odwachu pod schodami ratusza, a gdy nadeszły niespokojne czasy, w obawie przed profanacją wizerunek przeniesiono do Kolegiaty. Niezwykłe ożywienie kultu przypada na 1 poł. XIX w. W zachowanej księdze spisane są doznane łaski i składane dary. Obraz Matki Boskiej Opieki, zwanej też Łaskawą, a także Odwachowską, ściągał do Kolegiaty tłumy wiernych obydwu obrządków. Zatwierdzone nabożeństwo ożywiło znacznie życie religijne w Zamościu. Nawet gdy potem zmalała sława obrazu, przed skromną zamojską „Czarną Madonną" prosty lud nadal zawierzał swe troski, zanosił modły w chwilach groźnych dla miasta i kraju, wyróżniając ją czcią spośród reszty obrazów kolegiackich. Ostatnimi czasami znowu ożywa kult tego wizerunku, obwieszonego dziesiątkami wotów dziękczynnych. Matkę Boską z Dzieciątkiem, w koronach i otoczeniu dwunastu gwiazd, przesłania XVIII-wieczna złocona sukienka z kwietnym ornamentem.
Po obu stronach, między kolumnami ołtarza, znajdują się dwie rzeźby: św. Helena Cesarzowa i bł. Jadwiga Królowa. Obraz św. Antoniego z Dzieciątkiem ze zwieńczenia ołtarza pochodzi z XIX w. Z drugiej poł. XVIII w. jest stojący w ołtarzu krzyż relikwiarzowy o rokokowej przeszklonej stopie.
W kaplicy na przeciwległej ścianie znajduje się obraz przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem (XIX w.). Jej wnętrze otrzymało w XVIII w. nie istniejące dzisiaj polichromie. W poł. XIX w. wykonany został kosztem zamojskiego aptekarza K. Kłosowskiego gruntowny remont ołtarza i kaplicy.
(Źródło: Kędziora Andrzej: Kolegiata Zamojska. Wydawnictwo Pelikan. Warszawa 1988).